Muzeum Weterynarii w Przasnyszu

O Kurpiowszczyznie na pocztówkach

Kurpie na pocztówkach XX-wiecznych
ze zbiorów Muzeum Weterynarii
Wiesławy i Waldemara Krzyżewskich w Przasnyszu.

Kariera karty pocztowej rozpoczęła się na początku drugiej połowy dziewiętnastego wieku w Austro-Węgrzech. Szczytowy jej rozwój przypadł na początek XX wieku. Wydawane w wielotysięcznych nakładach stały się małymi dziełami sztuki. Na widokówkach można ujrzeć widoki miast, pejzaże, zwierzęta i reprodukcje dzieł sztuki. Wdzięcznym tematem dla autorów kart pocztowych stały się również barwne stroje ludowe oraz wytwory rękodzieła ludowego.

Jednym z bardziej charakterystycznych w Polsce regionów są Kurpie. Region ten leży na Północnym Mazowszu. Obejmuje swoim zasięgiem część powiatu przasnyskiego, ostrołęckiego i łomżyńskiego. Są to Kurpie Zielone. Na południe od tego terenu, w widłach rzek Narwi i Bugu, znajdują się Kurpie Białe (powiat ostrowski i pułtuski).

Ziemie zasiedlone obecnie przez ludność kurpiowską jeszcze w XV wieku stanowił zwarty kompleks lasów tworząc w części północnej Puszczę Zieloną, a w części południowej Puszczę Białą. Wtedy też rozpoczął się proces kolonizacji puszczy. Przebiegał on odmiennie, ponieważ Puszcza Zielona była własnością książąt mazowieckich, a Puszcza Biała biskupów płockich. W tej drugiej powstawały od razu osady wiejskie zajmujące się uprawą roli. Natomiast w Puszczy Zielonej pierwszymi osadnikami byli bartnicy stanowiący zwartą grupę zawodową, posiadającą własny samorząd ze starostą bartnym na czele i swoiste prawo zwyczajowe spisane w XVI wieku przez starostę przasnyskiego Krzysztofa Niszczyckiego.

W puszczy osiedlali się rudnicy zajmujący się wytopem żelaza z rudy darniowej, której duże pokłady zalegały na terenach podmokłych łąk, w dolinach rzecznych. Smolarze wypalający drewno, drwale zajmujący się wyrębem. Strzelcy leśni mający za zadanie strzec lasów przed grabieżą. Byli oni zatrudnieni przez książąt mazowieckich, a rekrutowali się głównie z przedstawicieli drobnej szlachty mazowieckiej. Rybacy poławiający ryby w licznych rzekach oraz nieliczni rolnicy, głównie na obrzeżach Puszczy.

Wiek XIX zmienił w sposób zasadniczy styl życia puszczaków. Przede wszystkim zaborcy odebrali im broń myśliwską. Upadło w sposób naturalny bartnictwo. Wytapianie żelaza z rudy darniowej stało się nieopłacalne, dotyczyło to również smolarzy.

Kurpie zajęli się głównie uprawą roli, ze względu jednak na słabe piaszczyste ziemie musieli żyć bardzo skromnie i wiele wyrobów niezbędnych do ubrania czy też pracy wytwarzali sami. Z czasem z powodu specyficznych warunków bytowania, pewnej izolacji od otoczenia, z którego wyszli, wytworzyli grupę etnograficzną o odrębnych obyczajach, stroju, pożywieniu i odrębnej gwarze.

Moim zdaniem lekarz weterynarii pracujący na wsi powinien znać historię, obyczaje i specyfikę regionu, w którym przyszło mu działać. Wpływa to niewątpliwie korzystnie na możliwość nawiązywania bliższych kontaktów z właścicielami swoich pacjentów i zrozumienia wielu ich zachowań. Źródłem takiego poznania dla mnie stała się między innymi widokówka regionalna.
W zbiorze kilkuset kartek pocztowych prezentujących głównie widoki miast dawnego województwa ostrołęckiego znalazła się grupa ponad stu kartek prezentujących kulturę kurpiowską.

Zbiór ten można podzielić na kilka grup. Najliczniej publikowane są kartki przedstawiające stroje ludowe, zarówno indywidualnie, żeńskie i męskie, jak również grupy w parach i całe grupy reprezentujące różnorodne ubiory.

Najstarsza widokówka w tym zbiorze pochodzi z 1900 roku. Przedstawia grupę Kurpiów, trzy kobiety i jednego mężczyznę w strojach odświętnych. Autorem tej widokówki jest August Schvidernoch, a wydana została w Wiedniu. Bardzo ciekawą grupę widokówek w kolorze wydał w 1903 roku Stanisław Winiarski z Warszawy, pokazując na nich grupę kobiet zamężnych w strojach codziennych, z okolic Ostrołęki, grupę dziewcząt w strojach odświętnych z Myszyńca.

Pojedynczą dziewczynę z Myszyńca, ubraną w długą spódnicę z pasiastym fartuchem, w białej haftowanej koszuli, na niej kolorowy serdak, z charakterystycznym tylko dla Kurpiowszczyzny nakryciem głowy jakim jest czółko. Wieśniak z okolic Ostrołęki reprezentowany jest na innej widokówce, w brązowej kapocie, w płaskim brązowym kapeluszu. Przez prawe ramię ma przewieszoną torbę myśliwską. Spodnie ma zrobione z białego samodziału. W ręku zaś trzyma nieodłączną fajkę.
Niezwykła jest również prezentacja całej rodziny kurpiowskiej: ojciec i matka z dzieckiem na ręku, owiniętym w dywanik. Kurpianka i Kurp z łomżyńskiego prezentowani są na widokówkach wydanych przez firmę braci Rzepkowicz z Warszawy w 1914 roku. Również lokalni wydawcy z Ostrołęki podejmowali próby wydawania kartek pocztowych o tej tematyce. Na przykład przed 1914 rokiem trafiła w obieg kartka z grupą Kurpianek, wydana przez księgarza Chojnowskiego w Ostrołęce, a w okresie międzywojennym widokówka wydana przez fotografa F. Waltza.

Postacie Kurpiów były wdzięcznym tematem dla malarzy i tak przed 1906 rokiem ukazała się kartka z rysunkiem Kurpia autorstwa Nowickiej. W okresie międzywojennym znajdujemy na widokówkach postacie Kurpiów malowane przez Piotra Stachiewicza, J. Wesołowskiego, W. Boratyńskiego. Szczególnie ten temat upodobała sobie Zofia Stryjeńska, jej obrazy prezentowane są na trzech różnych widokówkach. Również portrety wykonane przez Marię Wąsowicz-Sopoćko znalazły się w trzech wydaniach pocztówek w latach 50 i 60 XX wieku.
W okresie tym ukazały się również prace Marii Orłowskiej, Janusza Juriewicza, Kazimierza Zadora-Przytyckiego, Stanisława Gratkowskiego - Ibisa oraz Jana Szancera.
Niezwykle interesująca jest karta wydana przed 1905 rokiem w Gnieźnie nakładem J. Chociszewskiego. Prezentowana jest na niej grupa siedmiorga mieszkańców Kurpiowszczyzny w różnorodnych strojach. W podobnym stylu jest wydana w tym samym czasie kartka przez Franciszka Karpowicza w Warszawie.
Druga grupa widokówek prezentuje budownictwo kurpiowskie. Najstarsza tego typu widokówka pochodzi z 1917 roku. Została wydana przez B. Jürgena w Hamburgu. Ukazana jest na niej grupa włościan spod Ostrołęki na tle typowych zagród kurpiowskich, drewniane wykonane z bala domy, kryte strzechą, w głębi stodoły.

Na innej widokówce wydanej w tym samym czasie przez Karla Mucke z Willenberga możemy zobaczyć zabudowania wsi Rzekuń pod Ostrołęką, w głębi nowo pobudowany kościół w stylu neogotyckim. Ten sam autor na kolejnej widokówce przedstawił wieś kurpiowską, po przejściu frontu kompletnie zniszczoną.
W okresie okupacji hitlerowskiej chata kurpiowska stała się inspiracją dla fotografa niemieckiego. Jest ona wykonana z bala, kryta strzechą, u kalenicy charakterystycznie zdobione szparnogi.

W latach pięćdziesiątych ukazała się karta pocztowa przedstawiająca wnętrze chaty kurpiowskiej namalowanej przez Stanisława Dybowskiego. Widzimy na niej centralnie usytuowaną kuchnię z okapem, przy piecu ławka, pod ścianą kredens i ślabanek. Ściany zdobione wycinankami. Jest na niej jedno przekłamanie powstałe z powodów ideologicznych. Na ścianach brakuje świętych obrazów, którymi domy kurpiowskie są obwieszone.

W latach dziewięćdziesiątych powstała seria widokówek pokazujących zabudowania kurpiowskie: wiatrak, młyn wodny, zagrody zgromadzone w skansenie w Nowogrodzie. Powstał on dzięki wysiłkom znanego etnografa Adama Chętnika.
Kurpianki przy pracy to kolejny temat pocztówek. Pierwsza z nich pochodzi z okresu II wojny światowej. Została wydana przez Fritza Krauskopfa z Królewca. Prezentowane są na nich Kurpianki sprzedające gęsi na targu w Ostrołęce. Ubrane są one w charakterystyczne samodziałowe chusty wykonane z wełny.
Całą serię tego typu widokówek stworzył w 1950 roku E. Falkowski. Na kolejnych obrazach możemy zobaczyć kobietę z kurczętami, z prosięciem na ręku, czerpiącą wodę z pompy czy też babcię wycinającą wycinanki.

Sztuka ludowa, jest prezentowana na widokówce z lat 60-tych. Widzimy na niej wnętrze sklepu pamiątkarskiego w Kadzidle. Drewniane rzeźbione krzyże, pająki ze słomy, tkane chodniki, wycinane z drewna kubki i łyżki, a również wycinanki jako najlepiej znany element sztuki zdobniczej.
W latach pięćdziesiątych Polskie Towarzystwo Krajoznawcze wydało całą serię widokówek prezentujących wycinanki z papieru, wyroby z drewna i lnu. Autorami tych wycinanek byli między innymi Piotr Puławski i Stanisława Konopka ze wsi Tatary, Stanisław Bakuła i Stanisława Staśkiewicz ze wsi Strzałki, Marzena Pac z Pełt, Anna Karolecka i Stefania Chorążewicz z Myszyńca oraz Maria Ceberek ze wsi Chudek.
Tego typu widokówki z okresu międzywojennego wydane zostały przez Zakład Fotochemiczny B. Wierzbickiego, a reprodukowane są na nich wzory wycinanek kurpiowskich z powiatu przasnyskiego zgromadzone w Muzeum Etnograficznym.
Obyczaje kurpiowskie zostały pokazane na widokówkach dopiero współcześnie. Na widokówce wydanej w latach osiemdziesiątych możemy zobaczyć tańce ludowe w wykonaniu zespołu folklorystycznego z Kadzidła i Ostrołęki. Na dwóch widokówkach z lat dziewięćdziesiątych jest zaprezentowane wesele kurpiowskie, w tym: błogosławieństwo rodziców, korowód druhen i druhów, wejście do kościoła. Przyjazd do domu weselnego i stół weselny.

Są to zdjęcia wykonane podczas corocznego widowiska plenerowego jakim jest wesele kurpiowskie w Kadzidle. Na innej widokówce autor umieścił parę dzieci z palmami wielkanocnymi. Najsłynniejsza niedziela palmowa na Kurpiach jest we wsi Łyse.
Zwyczaje kurpiowskie pokazane są również na kartach świątecznych, np. zdobienie pisanek przez Kurpianki pokazane na kartce według projektu Marii Orłowskiej-Gabryś, wydanej w latach siedemdziesiątych. Na kartkach świątecznych z lat osiemdziesiątych pokazano lalki w strojach ludowych wraz z pisankami na innej wycinankę kurpiowską i palmę wielkanocną.
Na noworocznej widokówce z 1951 roku autor T. Jodłowski pokazał „nowe latko” na tle wycinanki kurpiowskiej.
Pejzaż kurpiowski to kolejny temat inspirujący fotografików do tworzenia widokówek. Jednym z nich był E. Falkowski. Utrwalił on widok Narwi pod Ostrołęką i wielkie jałowce rosnące na obrzeżu lasu, chatę kurpiowską ocienioną drzewami i nieodłącznym żurawiem u studni.

Pod koniec XX wieku ukazało się wiele widokówek pokazujących piękno Puszczy Myszynieckiej, rzeki Rozogi, kaplicy wykonanej ze starej barci czy też zabudowań Myszyńca. Tak przedstawia się historia i piękno regionu utrwalone na małych skrawkach papieru jakimi są kartki pocztowe.

Zobacz eksponaty


dr Waldemar Krzyżewski